خیارات، حقوقی هستند که به طرفین قراردادها این امکان را می‌دهند تا در شرایط خاصی معامله را فسخ کنند. ماده ۳۹۶ قانون مدنی ایران به وضوح انواع خیارات را مشخص کرده است. در ادامه به توضیح جزئیات هر یک از این خیارات می‌پردازیم:
۱. خیار مجلس
تعریف و کاربرد:
این حق مربوط به معامله بیع (خرید و فروش) است و به طرفین اجازه می‌دهد تا زمانی که در جلسه معامله حضور دارند، معامله را فسخ کنند. این حق تا زمانی پابرجاست که طرفین جلسه را ترک نکرده و شرطی برای سقوط آن در هنگام یا بعد از عقد نشده باشد (ماده ۳۹۷ قانون مدنی).
۲. خیار حیوان
تعریف و کاربرد:
این خیار در مواردی کاربرد دارد که موضوع معامله یک حیوان باشد. مشتری می‌تواند تا سه روز پس از عقد قرارداد معامله را فسخ کند، مشروط بر اینکه شرط سقوط این خیار لحاظ نشده باشد و مشتری حیوان را تصرف نکرده باشد (ماده ۳۹۸ قانون مدنی).
۳. خیار شرط
تعریف و کاربرد:
این نوع خیار به‌طور مشخص در متن قرارداد قید می‌شود و به یکی از طرفین، هردو یا شخص ثالث اجازه می‌دهد در مدت زمان مشخصی معامله را فسخ کند. برای مثال، در بازارهای مختلف معمول است که به خریدار حق داده می‌شود تا مثلاً تا ۲۴ ساعت پس از خرید، معامله را برهم بزند.
جزئیات بیشتر:
– اگر مدت خیار مشخص نشده باشد، هم خیار و هم بیع باطل است (مواد ۳۹۹-۴۰۱ قانون مدنی).
۴. خیار تأخیر ثمن
تعریف و کاربرد:
این خیار مربوط به تأخیر در پرداخت قیمت یا تحویل کالا است. اگر پس از سه روز از تاریخ بیع، قیمت پرداخت نشده و کالا تحویل داده نشده باشد، فروشنده حق فسخ معامله را دارد (ماده ۴۰۲ قانون مدنی).
جزئیات بیشتر:
– این نوع خیار تنها برای فروشنده است و در مورد تأخیر در تحویل کالا به خریدار، اختیاری وجود ندارد (ماده ۴۰۶ قانون مدنی).
۵. خیار رویت و تخلف وصف
تعریف و کاربرد:
این خیار به زمانی اختصاص دارد که کالا یا خدمات تحویل داده شده با توضیحات و تعاریفی که قبلاً داده شده ناهماهنگ باشد. طرفی که ضرر کرده است، می‌تواند معامله را فسخ کند.
جزئیات بیشتر:
– در بیع کلی، این خیار وجود ندارد و فروشنده باید کالای هم‌خوان با اوصاف معین تحویل دهد (مواد ۴۱۰-۴۱۴ قانون مدنی).
۶. خیار غبن
تعریف و کاربرد:
این خیار زمانی به‌کار می‌رود که یکی از طرفین معامله به دلیل ناآگاهی یا فریب خوردن در معامله زیان فاحشی را متحمل شده باشد.
جزئیات بیشتر:
– خیار غبن بعد از اطلاع فوری است و در صورت ناآگاهی فاحش، قابل پیگیری است (مواد ۴۱۶-۴۲۰ قانون مدنی).
۷. خیار عیب
تعریف و کاربرد:
اگر پس از معامله برای خریدار مشخص شود که کالا یا خدمات معیوب بوده، می‌تواند معامله را فسخ کند یا جبران خسارت (ارش) را طلب کند (ماده ۴۲۲ قانون مدنی).
جزئیات بیشتر:
– خیار عیب پس از اطلاع فوری است (ماده ۴۳۵ قانون مدنی).
۸. خیار تدلیس
تعریف و کاربرد:
این خیار زمانی به‌کار می‌رود که یکی از طرفین عمداً اطلاعات نادرست یا فریبنده‌ای را ارائه دهد تا طرف دیگر را به معامله وا دارد. برای مثال، فروشنده خودرو کیلومترشمار را دستکاری کند.
جزئیات بیشتر:
– خیار تدلیس بعد از اطلاع فوری است و شامل عملیات فریبنده می‌شود (مواد ۴۳۸-۴۴۰ قانون مدنی).
۹. خیار تبعض صفقه
تعریف و کاربرد:
این خیار زمانی مطرح می‌شود که یک معامله به دلیل بطلان بخشی از آن ناهماهنگ باشد. مشتری می‌تواند بخشی از معامله را پذیرفته و بخشی که باطل است را رد نماید (ماده ۴۴۱ قانون مدنی).
۱۰. خیار تخلف شرط
تعریف و کاربرد:
اگر شرطی در قرارداد وجود داشته باشد و یکی از طرفین از آن تخلف کند، طرف دیگر حق فسخ قرارداد را دارد. این خیار به شرایطی می‌پردازد که طرفی تعهد مشخصی را در قرارداد نپذیرفته است.
جزئیات بیشتر:
– بر اساس ماده ۴۳۹ قانون مدنی، تخلف شرط باید مشخصاً در قرارداد قید شده باشد تا بتواند مبنای فسخ قرار گیرد.
نتیجه‌گیری
خیارات ابزارهایی هستند که در قانون مدنی برای حفاظت از حقوق و منافع طرفین قراردادها در نظر گرفته شده‌اند. این حقوق به طرفین اجازه می‌دهند تا در شرایط خاص، از معامله خارج شوند و از وقوع ضرر بیشتر جلوگیری کنند. آگاهی دقیق از این خیارات می‌تواند به تصمیم‌گیری بهتر در معاملات کمک کند و از بروز مشکلات حقوقی آتی جلوگیری کند.
