تهاتر در حقوق مدنی ایران
تهاتر
تهاتر عبارت است از وحدت عناوین طلبکار و بدهکار در آنِ واحد در دو شخص، یعنی هر دو هم از هم طلبکارند و هم به یکدیگر بدهکار. تهاتر، به عنوان یکی از نهادهای حقوقی مهم در قانون مدنی ایران، موجب سقوط تعهدات دوطرف می‌شود، بدون اینکه نیازی به اجرای واقعی یا تسلیم عوض باشد.
ماهیت حقوقی تهاتر واقعه‌ی حقوقی قهری است. این بدین معناست که تهاتر به‌صورت خودکار و بدون نیاز به توافق مستقیم طرفین، زمانی که شرایط آن فراهم شود، محقق می‌شود. اراده‌ی طرفین تنها در آماده‌سازی مقدمات برای وقوع تهاتر مؤثر است. بنابراین، چه در تهاتر قضایی و چه در تهاتر قراردادی و ایقاعی، تحقق تهاتر مطلقاً قهری است و نقش طرفین در این میان به تنظیم شرایط و ایجاد زمینه‌های تحقق تهاتر محدود می‌شود.
شرایط تحقق تهاتر
برای تحقق تهاتر، وجود شرایط زیر ضروری است:
- وحدت جنس دینین:
هر دو دین باید از یک جنس باشند. به‌عنوان مثال، اگر یکی از طرفین بدهی پولی داشته باشد، دین مقابل نیز باید پولی باشد. بنابراین، دینی که موضوع آن گندم است، نمی‌تواند با دینی که موضوع آن پول است تهاتر شود. - وحدت زمان تأدیه دینین:
هر دو دین باید در یک زمان قابل پرداخت باشند. اگر یکی از دیون مؤجل باشد و دیگری حال، تهاتر تحقق پیدا نمی‌کند. - وحدت مکان تأدیه دینین:
مکان پرداخت هر دو دین باید یکسان باشد. اگر مکان پرداخت متفاوت باشد، طرفین باید توافق کنند یا شرایط را برای تهاتر مهیا کنند.
موارد عدم لزوم وحدت در تهاتر
باید توجه داشت که:
– وحدت سبب و منشأ دینین شرط تحقق تهاتر نیست. دیون می‌توانند از اسباب مختلفی ناشی شده باشند.
– وحدت میزان دیون نیز لازم نیست. اگرچه تهاتر به مقدار دین کمتر انجام می‌شود و مابقی دین باقی می‌ماند.
محدودیت‌ها و موانع تهاتر
– ضمان و تهاتر:
بر اساس قانون مدنی، اصل بر ضمان نقل ذمه به ذمه است. به موجب عقد ضمان، مضمون‌عنه بری می‌شود و فقط ضامن در مقابل مضمون‌له مسئول است. اگر پس از عقد ضمان، مضمون‌له به مضمون‌عنه بدهکار شود، ضامن بری نمی‌شود و شرایط تهاتر فراهم نخواهد بود.
– آمادگی دین برای مطالبه:
برای تحقق تهاتر، هر دو دین باید قابل مطالبه و اجرا باشند. به همین دلیل، دینی که بازداشت شده یا متعلق به حق ثالث است، قابل تهاتر نیست.
مالکیت مافی‌الذمه
یکی از موارد مشابه تهاتر، مالکیت مافی‌الذمه است. این نهاد زمانی رخ می‌دهد که وحدت عناوین طلبکار و بدهکار در یک شخص محقق شود. به عبارتی، شخصی که بدهکار بوده، مالک آن چیزی می‌شود که بر ذمه‌اش بوده و باید پرداخت می‌کرده است.
ماهیت حقوقی مالکیت مافی‌الذمه، همانند تهاتر، یک واقعه‌ی حقوقی قهری است. این نهاد به دو صورت به وجود می‌آید:
- مالکیت مافی‌الذمه قراردادی:
در این حالت، طلبکار با اراده خود طلب را به بدهکار هبه یا صلح می‌کند و موجب تحقق مالکیت مافی‌الذمه می‌شود. - مالکیت مافی‌الذمه قهری:
این نوع مالکیت زمانی رخ می‌دهد که وارث به مورث مدیون باشد و مورث فوت کند. در این حالت، وارث نسبت به سهم‌الارث خود، مالک مافی‌الذمه می‌شود.
رد مال غیر مستحق دریافت‌شده
یکی از اصول مهم حقوقی، لزوم استرداد مالی است که به‌صورت عمدی یا اشتباهی از شخصی دریافت شده است.
مطابق قانون مدنی:
– شخصی که مالی را که استحقاق آن را نداشته دریافت کند، موظف است آن را به صاحبش بازگرداند.
– وی ضامن عین و منافع آن مال است، خواه به عدم استحقاق خود عالم باشد یا جاهل.
این اصل به منظور حمایت از حقوق مالکانه و جلوگیری از سوءاستفاده از حقوق دیگران طراحی شده است.
نتیجه‌گیری
تهاتر و مالکیت مافی‌الذمه به‌عنوان نهادهای حقوقی قهری، از اصول کلیدی در تنظیم روابط مالی بین افراد هستند. تهاتر با تحقق شرایط خود، تعهدات متقابل را ساقط می‌کند و مالکیت مافی‌الذمه نیز از وحدت عناوین طلبکار و بدهکار در یک شخص ناشی می‌شود. فهم دقیق این نهادها و تمایز آنها از مفاهیم مشابه، از اهمیت ویژه‌ای در اجرای صحیح قوانین مدنی برخوردار است.
